गणपती

   

     श्रावण सरला, भाद्रपद आला, म्हणजे गणपती आलेच !  एकदा का गोकुळाष्टमीची दहीहंडी झाली आणि गोपाळकाल्याचा घास तोंडात टाकला की सगळी मुलं छोटी - मोठी, चड्डीला हात पुसून गणपतीच्या तयारीला लागतात !   मूर्ती कशी, तिला बसवायचं मखर कसं , त्याची सजावट, रोषणाई, ह्या सगळ्याचं open-end budget ... काय काय कार्यक्रम करायचे, कुठले कुठले आणि कधी कधी गावातले गणपती पहायला जायचं ... सगळं planning सुरु !  घरच्या बायकाही नारळ, खोबरं, सारण, पिठीच्या मागे लागतात . गौरी-गणपतीचं सगळं नीट झालं पाहीजे , त्यात काही कसर राहीली नाही पाहिजे , अशी एक मनात बारीकशी काळजीची tinge !!!...

    तर , काही दिवसांपूर्वी मनात आलं की जरा या लाडक्या बाप्पाबद्दल अजून काहीतरी माहिती आपल्याला मिळाली पाहिजे.    शिव-पार्वतीचा मुलगा, कार्तिकेयाचा धाकटा भाऊ, कुठे रहातो, काय करतो, जरा  'खवैय्या'  type आहे ... हे सगळं माहीत असतं ! जसा काही आपला शाळू - सोबती !     पण जरा खोलात जाऊन एक देव म्हणून , इतिहास नव्हे तर प्रागैतिहास म्हणून पहावं, असा विचार करून शोधायला बसले आणि अगदी माहितीचा विस्फोट !     किती तरी वर्षं - नव्हे शतकं -  मागे पुढे करत वाचत गेले, आणि हरवून गेले !     मी जे काही वाचलं,  त्याचं हे सार ... त्यात काही चुकीचं असेल तर blame  माझ्या माथी,   बरोबर असेल , तर क्रेडिट संशोधकांना !   आपला disclaimer आधीच लावलेला बरा !   अर्थात तशी जरूर नाही ... विघ्न आलंच , तर तो विघ्नहर्ता आहेच !

    आपले सर्वात प्राचीन ग्रंथ - वेद! त्यात पहीला ऋग्वेद.     त्याचा काळ ई.स.पु. १५०० ते १००० !   त्यातल्या काही ऋचा आपण आजही कोणत्याही पूजेच्या आरंभी म्हणतोच !     'गणानाम् त्वा  गणपतिं हवामहे ... !'     नंतर त्यात 'ब्रह्मणस्पती' हे नाव येते , ते  गणपतीचे आहे !    गणांचा अधिपती तो गणपती !     गण हे संरक्षणकर्ते , त्यांचा मुख्य  , असे खूप उल्लेख सापडले संशोधकांना !   कोणत्याही कार्यात,  कार्यक्रमात, समारंभात आधी गणपती पूजनच. त्यातही एक वेगळीच कथा सापडली, खरं तर दोन !

    गणपतीचं 'विनायक' असा उल्लेख असलेलं एक स्वरूप.  पण हे , कार्यात विघ्न आणणाऱ्या गुंडांसारखं !     ते ही पाच जण !  त्यांना प्रसन्न करून घेऊन मगच कार्य पुढे जाणार.  कालांतराने म्हणजे आदि शंकराचार्यांनी ह्या पाच जणांना एक करून 'विनायक' असं एकच नाव दिलं. पण ते पुढच्या काळात .  ही  सर्व माहिती मला नवीन होती.   त्या कालखंडात 'गणेश' हे नाव नव्हतं.  आणि सर्वात आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे त्यात तेव्हा गणपतीला हत्तीचं मस्तक ही कल्पना किंवा वर्णन कुठेच नव्हतं !   म्हणजे ऋग्वेदातला गणपती हा यज्ञाचं रक्षण करणाऱ्या सैन्याचा-गणांचा अधिपती असावा किंवा उपदेव असावा आणि त्या सैन्याचा logo किंवा mascot-icon  हस्तिमुख असावं असा निष्कर्ष निघाला !      त्या काळी छोटे छोटे समुदाय, टोळ्या, किंवा गण - सैन्याचे भाग - असावेत, आणि त्यांचे एक काही तरी चिन्ह...  हत्ती, वाघ, सिंह , अस्वल इत्यादी प्राणी !      पाणिनी ह्या संस्कृत व्याकरणकारांनी  ई. स. पूर्व  ५०० च्या सुमारास   लिहिलेल्या अष्टाध्यायीत हत्तींचा उल्लेख केला आहे.  ते तक्षशिलेत म्हणजे अटोक - पेशावर ह्या भागात रहाणारे.    त्यांना हत्ती हा प्राणी माहीत होता आणि हत्ती हे कुलचिन्ह असलेल्या समुदायाची-जमातीची माहिती होती.   

     त्यानंतर ई. स. पूर्व ५० च्या सुमाराला गणपतीची 'गजमुख' आणि मग देवत्वाकडे वाटचाल सुरु झाली असावी. ई. स. पूर्व पहिल्या शतकाच्या सुमारास इंडोग्रीक राजांच्या काही नाण्यांवर हस्तीमुख शिरस्त्राणाचे चित्र आणि दुसऱ्या बाजूला राजाचा ठसा असे ,  आणि  'हत्तीदेवतेच्या छत्र छायेखाली आपण सुरक्षित आहोत'  ही त्यांची भावना होती.  

    इसवी सन सातव्या शतकात ह्यूएन त्संग यांनी आपल्या प्रवास वर्णनात अफगाणिस्तानात कपिशा आणि पाकिस्तानात पुष्कलावती या दोन नगरांना भेट दिल्याचे लिहिले आहे.   दोन्ही नगरांची देवता हत्ती होती, आणि कपिशा नगरीच्या बाजूला डोंगरात रहाणाऱ्या हत्तीसदृश देवतेचे नाव 'पिलूसार' असे होते.   'पिलू' हा शब्द हत्ती किंवा त्याच्याशी संबंधित च वापरला जातो , जसं पिलखाना म्हणजे हत्ती बांधण्याचे ठिकाण .  ह्याच सुमारास बहुधा 'गजमुख' गणपती ही कल्पना रुजली आणि द्रुढ झाली. 

    हे सर्व पहातांना एका जुन्या 'साप्ताहिक सकाळ' च्या  विशेषांकात मला सर्वात प्राचीन गणपतीच्या मूर्तीचा फोटो मिळाला.  ही मूर्ती अफगाणिस्तानात होती आणि आता बहुतेक फक्त हा फोटोच शिल्लक असेल.   त्याचा काळ ई.स. ५०० ते ६०० आहे.   

 आणखी एका मूर्तीचा फोटो सापडला.   काबुल जवळच्या गावात सापडलेली ही मूर्ती.  १९८० पर्यंत तिची पूजा चालू होती.   आता ... असेल का नसेल ती मूर्ती ?

    ऋग्वेदानंतरच्या ५०० - ६०० वर्षांच्या काळात गणपतीबद्दल काहीच विशेष माहिती संशोधकांना सापडली नाही.     साहित्य-वाङ्मय, शिल्पं, लेणी कुठेही नाही.    मग एकदम ई.स. ५०० - ६०० नंतर गुप्त साम्राज्याच्या उत्तरार्धात गणपती हा गजमुख दिसू लागतो.     त्या काळच्या बौद्ध-जैन वाङ्मयात उल्लेख आहेत, पण  कालिदासाच्या वाङ्मयात  नाही.     त्यानंतर मात्र सर्वदूर जिकडे तिकडे गणपती म्हणजे गजमुख-गणेश हे नाव प्रचलित झालं.     ही देवता इतकी प्रसिद्ध झाली, की त्याबद्दल अनेक कथा सांगितल्या-रचल्या गेल्या , ज्या आख्यायिका , लोककथा झाल्या .   इतकं की,  वेरूळच्या कैलास लेण्यांत शिव-पार्वतीच्या विवाहाच्या शिल्पात वर गजमुख-गणपतीचं शिल्प आहे !!!     ही लेणी ई.स. ६०० ते १००० ह्या कालखंडात कोरली गेली !!!

    भारतातली सर्वात प्राचीन गजमुख मूर्ती मध्यप्रदेशात उदयगिरी जवळ एका टेकडीवरच्या लेण्यांमधे सापडली.   तसंच गुप्त काळाच्या शेवटाच्या सुमाराची एक अगदी रेखीव मूर्ती  भूमरा ( म.प्र. ) इथे सापडली !

    सुमारे दीड हजार वर्षांपूर्वी , म्हणजे ई.स. ५००-६०० च्या आसपास मुदगल पुराण, गणेश पुराण ही उपपुराणे महाराष्ट्रात रचली गेली,  आणि ई.स. ८००-९०० या काळात  'गाणपत्य' संप्रदाय उदयास आला, प्रसिद्ध झाला !

आता बाप्पाच्या मूषक वाहनाबद्दल !     ऋग्वेदात जशी 'गजमुख' ही कल्पना नाही, तसंच 'मूषक' ही नाही.   अगदी भूमराच्या शिल्पात सुद्धा 'मूषक' नाही !     आता आपण त्याला 'काल'रूपी म्हणजे कालगणना करणारा किंवा काळ सरतो आहे हे सूचित करणारा वगैरे म्हणतो.     पण तशी संकल्पना-concept कुठेही नाही.      त्यावर संशोधकांनी दिलेलं विश्लेषण असं की, पूर्वी बहुतेक 'गजमुख' चिन्ह असलेल्या गणांनी 'मूषक' चिन्ह असलेल्या जमातींचा , टोळ्यांचा बिमोड केला असावा, आणि त्या विजयाची आठवण म्हणून त्यांचं चिन्ह 'उंदीर' हे  गजमुखाचं वाहन बनवलं असावं !   ह्या गोष्टीचे पुरावे काही शिलालेखांत सापडतात.   पण ,  अथर्वशीर्षात तर गणपतीला 'मूषकध्वज' म्हटलंय ! अर्थात , हे मला पडलेलं कोडं ...!

    त्या नंतरच्या काळात , मातोश्री जिजाऊंनी पुण्यात कसबा गणपतीची स्थापना केली.   तरी ई.स. १७०० पर्यंत घरोघरी गणपती पूजन होत नसे.   'गाणपत्य' संप्रदायातले लोक ही मोरगावला देवळात जाऊनच गणपतीची पूजा करत असत.  ती जशी वारीचअसे . आणि गावातले लोक ही जात असत , म्हणजे घरी गणपती पूजन नसे , असे दिसते .   पुढे शिवाजीमहाराजांच्या नंतर , पेशव्यांच्या काळात गणपती पूजनाला खूप महत्व प्राप्त झाले, आणि घरोघरी गौरी-गणपतीची पूजा होऊ लागली.    अष्टविनायक ही प्रसिद्ध झाले.    आणि नंतर लोकमान्य टिळकांनी सार्वजनिक गणेशोत्सव सुरु करून इंग्रजी साम्राज्याच्या  विरोधात  प्रचंड जनजागृती केली ... !   

    तर, आपल्या गणपती बाप्पाचा असा हा पूर्वेतिहास !    ह्याचा उगम मानववंश शास्त्र, पुरातत्व शास्त्र, किंवा iconography ह्यांच्या मते काहीही असो, आपलं एक बरं आहे , की आपण आपले वेद-पुराण-लोककथा आणि ही संशोधनं ह्यांची सरमिसळ करत नाही.   गणपती हा सेनापती का उपदेव, का एक शिल्प , का एक संकल्पना   ... ह्यावर संशोधन करणारे लोकही त्यांच्या घरच्या शुभकार्याची - समारंभाची सुरुवात गणपती पूजनानेच करणार, घरी गणपती उत्सव ही करणार !   आणि, एरवी उंदरांच्या मागे दात-ओठ खात झाडू घेऊन धावणारे आपण, भाद्रपद महिन्यात त्याला विष घालायचा विचारही करणार नाही !

    आपला बाप्पा वैदिक असो, पौराणिक असो का तांत्रिक देवता असो ... त्याचं गोरं -गोरं, तुंदिलतनु, मोदक घेऊन बसलेलं रूपडं इतकं गोजिरवाणं आहे !     सुखवस्तू, हसरा, न रुसणारा-चिडणारा  !   आज तो आहे, येतो, मोदक प्रसाद ग्रहण करतो, आपल्यावर कृपा करतो, आपली काळजी वहातो, मजेची, मायेची, आनंदाची लयलूट करतो ... आणखी काय पाहिजे आपल्याला ? ..... 

    

- सौ अलका कुंटे, बंगलोर 

  +९१ ८७६२३ १६३८५