शब्द शब्द

    मला डॉ. शशी थरूर हे गृहस्थ खूप आवडतात.   त्यांच्या पर्सनल आयुष्याशी मला काही देणं घेणं नाही, पण एक अतिशय हुषार आणि भाषेवर प्रभुत्व म्हणजे काय, ह्याचं मूर्तीमंत  उदाहरण !     त्यांच्या मुलाखती ऐकतांना हे खूप जाणवतं !    आणि त्यांचा प्रखर देशाभिमान ही !    पण भाषा हा त्यांचा आवडीचा विषय ... असंच काल एक मुलाखत ऐकतांना वाटलं.    मग मी ही आपल्या नव्या-जुन्या शब्दांचा विचार करायला लागले ... आणि खूप काही सुचत गेलं ... !

    सहज विचार करत गेलं, तर कितीतरी शब्दच शब्द.   काहींचा अर्थ माहीतही नसतो पण वापरत असतो, तर काही अगदी almost विसरलेले शब्द !    शब्दांची वर्गवारी करत गेलं  तर , अडगळीत गेलेले - कालबाह्य , काही अगदी 'खास' शब्द ... 'खास' मधे पण आपल्याच कुणाचे तरी आवडीचे शब्द तर काही ठेवणीतले, काही उलट्या अर्थाने जास्त वापरात असलेले, तर काही संपुष्टात आलेले ...! खरं म्हणजे संपुष्ट म्हणजे तरी काय ? ... तर जुन्या काळी रेशमी बासनात महत्वाच्या, खूप rarely वापरल्या जाणाऱ्या किंवा खूप महाग अश्या,  precious वस्तू बांधून, त्याचं गाठोडं करून माळ्यावर किंवा देवघरातल्या कपाटात , सर्वात वरच्या कप्प्यात ठेवून द्यायचे ... त्या गाठोड्याला 'संपुष्ट' म्हणायचे.   जसं 'केशर' ... ते संपत आलं , फक्त एकदा वापरता येईल एवढंच उरलं की ते संपुष्टात ठेवून द्यायचं ... म्हणजे अगदी कधीतरी, अती स्पेशल  दिवशी ते वापरता येईल ... म्हणून म्हणायचे की केशर संपुष्टात आलं ... त्याचा आपल्याला वाटतो तसा 'संपलं' हा अर्थ नाही !   आता हा शब्द पण अडगळीत गेला ... आता काहीच नसतं संपुष्टात ... सगळीकडे सगळं हवं तेव्हा मिळतं ... just  blinkit ... ! 

    पु. लं. चे अंतू बर्वा  बोलतात तसे काही शब्द आणि phrases अगदी खास असतात !   विदर्भ-मराठवाड्याकडे मोठी माणसं - कॉलेजमधले 'पोट्टे-पाट्टे' ही मित्रांना संबोधतांना 'साले हो' असंच ... ही शिवी नाही,  तर मेव्हणे - म्हणजे बायकोचा भाऊ किंवा बहिणीचा नवरा ह्यांचे संबोधन ... हा खरा अर्थ - हा शब्द तिकडचा खासच !   

    काही शब्द ठेवणीतले म्हणा किंवा खास occassion लाच वापरायचे असे !    तसा एक शब्द म्हणजे 'वशेळ्या किंवा वशिळ्या ! '     मंगळागौरी पुजणाऱ्या - पूजेला बसणाऱ्यांसाठीचा हा शब्द !   पूजेचा वसा घेतलेल्या त्या वशेळ्या !    वशेळ्या म्हटलं की हिरव्यागार जरीच्या साड्या नेसून, दागदागिन्यांनी नटून, नाकातली नथ आणि वेणीतला गजरा चाचपून पहात, दोन्ही खांद्यांवरून पदर संभाळत पूजेला बसणाऱ्या मुलीच डोळ्यासमोर येतात !   अगदी छान, "अजून तुझ्या डोळ्यातील मोठेपण कवळे गं ... "   अशा !    काय छान शब्द आणि वर्णन !!    त्यासाठी सुरेश भटांसारखेच कवी पाहिजेत ... ! 

    तसाच सवाष्ण हा शब्द ... 'सुवसना' ह्या शब्दावरून आलेला ... अपभ्रंश नाही म्हणणार मी ... तर सुवसना ह्या शब्दावर बोलीभाषेचे आणि भावनांचे संस्कार होऊन हा शब्द बनला असं वाटतं !   आता त्याच ओघात मनात आलेला शब्द म्हणजे 'डोहाळतुली' !   आजकाल फारच कमी ऐकू येतो ... माझ्या पिढीच्या बोलण्यात ... ते ही लहान गावांत लहानाचे मोठे झालेल्यांच्या बोलण्यात ... आजकाल फार वापरातही नाही ... डोहाळतुली म्हणजे जिच्या सन्मानार्थ - जिच्या येऊ घातलेल्या मातृपदाचं celebration - म्हणजे जिचं डोहाळजेवण असतं ... ती मुलगी ... हो मुलगीच, बाई नाही म्हणत ... !    त्या शब्दालाच एक नाजुकपणा आहे !   सगळ्या बायका उत्साहात मांडामांड करताहेत, कुठे झोपाळा सजवलाय, कुठे होडीचा सीन, तर कुठे कोचाला चंद्र बनवलेलं, सगळीकडे चकमक, कलाबतू, सोनेरी-चंदेरी आरास, माळा, आणि त्यात वाडी भरलेली ती डोहाळतुली !  ह्या शब्दासारखीच !   नाजूक-साजूक, थोडी त्रस्त, कंटाळलेली, दमणूक चेहऱ्यावर दिसतेय, पण तरी हसू चेहेऱ्यावर ... कधी कधी ओढून ताणून आणलेलं !   आणि समोरच्या पंचपक्वानांकडे बघतेय !   हा शब्द असाच हरवलेला, आणि  'वाडी' हा शब्द देखील !   फुलांची वाडी -  म्हणजे फुलांचे दागिने - फक्त डोहाळजेवणातच घालतात ... नंतर किंवा आधी कधीच नाही !    पण, नुकतीच एक मजा ऐकली ... कोणीतरी सुनमुखालाच सुनेला फुलांचे दागिने घातले ! ... एवढी घाई ??? ..माझी  हसून हसून पुरेवाट ... !   'इतनी जल्दी क्या है गोरी' ... !!! 

    असो.  तर आपल्या रोजच्या जगण्यातले ही खूप शब्द आता कोणी वापरत नाही, दुधाच्या पातेल्यातलं दूध संपलं की उरते ती खरवड हे माहीत असतं ... पण खरपुडी कशाला म्हणायचं हे नेमकं माहीत असतंच असं नाही ... कारण आजकाल भात प्रेशरकुकर मधे...  त्यामुळे बाहेर भांड्यात भात शिजवणे हा प्रकार नाही, त्यामुळे त्याचा कढ वर येऊन खरपुडी बनते हे ही माहीत नाही ... 'कढ' आणि 'ऊत' ह्यातला फरक माहीत नाही, आणि आता non-stick भांड्यांमुळे तळाला चिकटून बनणारी दुसरी खरपुडीही माहीत नाही !!   

    खोबऱ्याचा डोल किसतांना येणारी 'म्हातारी' माहीत नाही की गुऱ्हाळात गूळ करतांना त्यावर येणारी 'साय' माहीत नाही ... हे शब्द कालबाह्य झालेत का ?   का आपण गुऱ्हाळापासून दूर झालो आहोत ...आणि खोबऱ्याचा कीस ही विकतच आणतो ?....

..त्यात गैर काहीच नाही ... वेळ , कष्ट आणि सोय ह्यांचा समन्वय साधायलाच हवा ... जग बदलतंय, काळ बदलतोय ... बदल तर होणारच ... जसा विचारांत, कपड्यांत  तसा शब्दांत - भाषेतही !    त्याबद्दल दुःख-राग काही नाही ... पण त्यांची आठवण काढण्यात खूप मजा येते ... मी 'शेगडीवर गरम करते' असं म्हटलं की माझी नात हसते !   "शेगडी ?  आजी, शेगडी म्हणजे काय ?   stove नाहीतर hob म्हणतात ... !"....   माझ्या वडिलांना सर्व जेवण गरम-गरम आवडायचं ... "चुलीवर ठेव ते जरा" असं म्हणायचे !   तेव्हा 'चूल आणि मूल' ह्या phrase शी वाकडं असल्यामुळे ते आवडायचं नाही, पण त्यांनी 'आपले झगे आवरून ठेवा' म्हटलं की हसायला यायचं ... मी दिल्लीत वाढलेली, संस्कार सगळ्याचं मिश्रण असे ... त्यामुळे मी म्हणायची, "डॅडी, फ्रॉक ...!  फ्रॉक म्हणायचं ... !"   आजीचं 'पोलकं आणि लुगडं' तर इतिहासजमा ... by the way,  तिचा 'परकर -झंपर'  ... म्हणजे ब्रिटिशांचा jumper !   हा तिच्या  तोंडी कुठून आला ? माझ्याही बोलण्यात असे खूप शब्द आहेत . मी शहाळ्याला 'डाब' हा बंगाली शब्दच वापरते , आणि 'किती वाजले' हे विचारताना वडीलांची आठवण काढत मनातल्या मनात ' मणी यत्रे ' असं मल्याळम च म्हणते !असो.

    असे तर खूप शब्द स्थलांतरीत झाले.   इकडचे तिकडे आणि तितकेच तिकडचे इकडे !  आजी म्हणायची जाकीट-वस्कीट-पाटलोण ... ते तर jacket, waistcoat, आणि pantaloons !    ओरिजिनल हं, आताचा फेमस ब्रँड नाही ... अजून एक मजेदार शब्द आहे ... तो कुठून कुठे गेला माहीत नाही ... पण छान आहे.   मराठी आणि इंग्लिश, दोन्ही मधे नीट-neat !    शब्दाचा तोच अर्थ दोन्ही भाषांमधे ... व्यवस्थित अशा अर्थाने ... आणि त्याचं मराठीकरण म्हणजे  'नीट-नेटकेपणा'  !   ह्याचं origin कुठे ... मराठीत का इंग्रजीत ?   त्यातही काही स्पेशल दर्दी लोकांच्या मते ह्या शब्दाला दुसराही एक अर्थ असेल ... !!! 

    तर अशी आपली शब्दसंपदा - एक मोठा अनमोल ठेवा ... जसे आपण जुने दागिने जपून ठेवतो, कधी कधीच वापरतो, तसे हे शब्द ... टाकून तर नक्कीच देणार नाही, जतन करू ... त्यांचं भान ही ठेवलं पाहिजे पण कसं ? ...

... शब्द शब्द जपुनी ठेव, बकुळीच्या फुलापरी ... !!! त्यांचं रूप, त्यांचा सुवास, त्यांचा अर्थ ... बकुळीच्या फुलांसारखाच ... !!!

    - सौ अलका कुंटे, बंगलोर 

    + ९१ ८७६२३ १६३८५