तुमची, माझी नि आपली

    "मॅडम, please  नाही म्हणू नका.  माझ्या मुलीला खरंच जरूर आहे ट्युशनची.  यंदा बोर्डाचं वर्ष आहे.  आमची काही फार अपेक्षा नाहीये, maths तिला कठीण जातंय ... "  फोनवर , नाहीतर स्वतः भेटून कोणाचे तरी वडील सांगतात.  त्यांच्या जागी आपण असतो तर ... असा विचार करून, जागा नसतांनाही मी त्यांच्या मुलीला माझ्या ट्युशन क्लास मधे घेते , आणि बघता बघता ती मुलगी आमची होऊन जाते. इतके दिवस कधीही न भेटलेली मी ,त्यांची मावशी होऊन जाते.  अशी मावशी की जिच्याशी गप्पा मारता येतात, जोकस्  सांगितलेले चालतात, वाईट मार्क न लाजता दाखवता येतात.  खात्री असते की ह्या गोष्टी कुठे बाहेर जाणार नाहीत. 

    मी त्यांचे विचार, भीती, काळज्या सगळं ऐकत असते.  बरेचदा आपल्या कल्पनांचा दुसऱ्यावर काय परिणाम होतो, हे त्यांना पहायचं असतं.  काही वेळा मनातली दुःखं  बाहेर काढून टाकायचा प्रयत्न असतो.  खूप मजेदार वाटलेली गंमत कोणाला तरी सांगावीशी वाटत असते.  मी सगळं ऐकून घेते आणि कधी त्यांना अपेक्षित अशी मतं सांगते .  तारेवरची कसरत ! मी टीचर आहे ,पण मी आईसुद्धा आहे.  त्यांच्या गप्पा ऐकतांना मी त्यांच्या मनात विचारांचे काय काहूर माजलं आहे, काय जंजाळ आहे, ह्याचा विचार करत असते.  काही वेळा अचंबा वाटतो, कधी वाईट वाटतं, कधी समाधान, तर काही वेळा जीवाचा थरकाप होतो. 

    आपण आपल्या मुलांच्या मनात कधी डोकावून पाहीलं आहे का ?  आपण काय संस्कार करू पहातो, काय - काय होतात, बाहेरच्या - आजूबाजूच्या घटनांचा काय परिणाम होतो, ह्याचा विचार करतो का ?  आपण खरंच लक्ष देतो का मुलांकडे ?  बहुधा नाही.  आपण निष्काळजी आहोत असं नाही, पण आपण खूप चुका करत असतो.  निदान आपल्यातले काही.  जसजसा जास्त मुला - मुलींशी संबंध येतोय, तसतशा मला रोज आपल्या चुकाच दिसायला लागताहेत. 

    "हॅलो मावशी ..." करत सर्व जण येतात. वय वर्षे १५" - १६.  दप्तरं टेबलवर धाडकन ठेवता ठेवताच सुरु होतं, "आज काय मजा ... एका मुलाला बाहेर काढलं वर्गाच्या ... बरं झालं ..."   इथपासून ते ..." टीचरचे डोळे लाल दिसत होते खूप ... principal मॅडम रागावली असावी ... तिला सवय आहे मधून मधून टीचरना रागवायची ..." इथपर्यंत.  छोट्या छोट्या मजा, छोट्या छोट्या काळज्या.  टीचरला सर्दीही झाली असेल, नाही का ?

    कधी सगळ्यांच्या आधी एखादी मुलगी धावत येते.  "मावशी, हा जोक ऐक. एकदा द्रौपदी ..."  अशी सुरवात करून,  स्वतःच खूप हसून घेते.  बाकी सगळे आले की, त्यांना मख्खपणे सांगते, "मी सांगितला, आधीच .."  मग १० मिनिटे सगळ्यांचा हसण्याचा कार्यक्रम होतो !

    एक दिवस एक मुलगा फोन करतो, "मावशी, मला तुला काहीतरी सांगायचं आहे. ते ऐकल्यावर तुझं माझ्याबद्दलचं मत खराब होईल. तरीपण मला सांगावंसं वाटतंय ..."  मी मनातल्या मनात सिगारेट पिणे, पैसे पळवणे किंवा drugs वगैरे की काय असे एकेक विचार करत जाते, तर तो पुढे म्हणतो, "मी नं सातवीत नापास झालो होतो. आधी सांगितलं नाही ,कारण तू मला क्लासमध्ये घेतलं नसतंस. काय करू मी ?  उद्या येऊ का नको ?"  ( हुश्श ...)  अरे, येवढंच ना, त्यात काय एवढं " असं होतं कधी कधी, मार्कांपेक्षा माणूस महत्वाचा आहे. ये तू "   ..आणि हा मुलगा म्हणे नाठाळ, कोणाची पर्वा न करणारा !  मग माझी का करतो? फक्त टीचर म्हणून ?

    टेस्ट्सचे पेपर मिळतात. मला पेपर दाखवताना एकजण म्हणते, "आता घरी गेले की बघ, सगळे लाड करतील, गंमत देतील. चांगले मार्क मिळाले की खूष असतात. तेवढेच दोन दिवस सुखात, पुढचा पेपर मिळेपर्यंत."  दुसरी म्हणते, "का ?  घालवून देणार आहेत घराबाहेर ?  त्यांचं कधीच चुकलं नाही ?  बाबा इंजिनीअरिंगला नापास झाले एक वर्ष, आजोबांनी काढलं होतं घराबाहेर ?  कॉम्पिटिशन नव्हती म्हणे, पण मग मार्क तरी मिळायचे का एवढे ?"  तिसरी म्हणते, "देवा, आज रस्त्यात मला ऍक्सिडेंट होऊ दे . घरी जाऊन मारतीलाच मला शब्दांनी आणि जळजळीत नजरांनी ..."      " अगं, काय हे बोलणं ?  मी ऐकतेय नं सगळं." मी न राहवून म्हणते.    "तू चल घरी, आणि ऐक. मग मला सांग."     ही मुलं आपल्याला माफ करतील का कधी तरी ?

    कधी कधी त्यांचा भांडायचा मूड असतो.  "मावशी, गणितं करायचा कंटाळा आलाय.  Co - ed शाळा चांगल्या का वाईट ह्यावर वाद-विवाद स्पर्धा आहे.  काहीतरी सांग."    "काय 'घिसा - पिटा' विषय आहे, तुम्हाला काय सांगू मी ? बरं, Co - ed   शाळा चांगल्या. "    "शी, तुझी मतं आमच्यासारखीच . काय वाद घालणार ?  बरं, TV  पाहणं चांगलं का वाईट ?"     त्यांना माहीत आहे मी वाईटच म्हणणार.  म्हणूनच तर तो विषय निवडलाय !  मग तास - दीड तास, माझं कसं चूक आहे, मी किती जुनाट विचारांची आहे, नेहेमी त्यांच्या शत्रूचीच बाजू घेते, असे आरोप होतात.  "बरं, बरं, आता जा घरी, सात वाजलेत, घरी काळजी करतील." असं म्हटलं की पुन्हा भांडण सुरु.  "हो, तू हरलीस की आम्हाला घालवायची ट्रिक करतेस.  TV पहाणं ही आमची necessity  आहे ... to keep up with the times ... तुला पटेपर्यंत आम्ही जाणार नाही."  असंही ठणकावतात.     

     कधी कधी मात्र जीव घाबरा होतो. एक जण येते, "मावशी वेळ आहे का तुला ?  का पोळ्या व्हायच्या आहेत नेहेमीप्रमाणे ?"  काहीतरी गडबड आहे हे मला जाणवतं.  "कुठेतरी चल. मला तुझ्याशी बोलायचं आहे."  आम्ही टेरेसवर जातो.  ती म्हणते, "माझ्या आईला सांग, माझ्याकडे लक्ष दे म्हणून."   "का, काय झालं ?"    "मला सायकायट्रिस्ट कडे जायचंय."    देवा, काय ऐकायचं आहे मला आता ?"    मुलांमध्ये राहून मी एक पाहीले आहे, सुरुवात जितकी मोठी आणि नाटकी, तितकी गोष्ट छोटी असते.  खूप लांबण म्हणजे कसली तरी सफाई.  आणि शांत, सरळ गंभीर सुरुवात म्हणजे काहीतरी बॉम्ब टाकणार.  "ऐक मावशी, I was almost raped."   "काय ?" मी किंचाळते.   "हळू.  ओरडू नकोस.  I said 'almost', didn't I ?  Besides I know how to handle this kind of people."

     "अगं, मला काय हे सांगतेस ? तुझ्या आईला सांग." मी म्हणते.   "तू ऐकून घेशील म्हणून तुला सांगतेय.  बाबांना कसं सांगणार ?  आई पण खूप बिझी असते.  तू आईला सांग, माझ्यासाठी वेळ काढायला.  तुला जरा बोलणी खावी लागतील. पण माझ्यासाठी please."   मी कापऱ्या हातांनी फोन उचलते.  माझ्या डोक्यांत, डोळ्यांत, कानांत मला माझेच ठोके जोरात ऐकू येत असतात....  आजपासून मी रोज एक तास तरी आपल्या मुलांशी गप्पा करायच्या असं ठरवते आणि वाट्टेल ते झालं तरी त्या निश्चयापासून ढळायचं नाही हे ठरवते.  ही गोष्ट एकदाच झाली.  पण झाली हे खरंच.

     दहावीतली मुलं-मुली, त्यातली बरीच माझ्यापेक्षा उंच आणि रुंद.  सर्वजण साडेपाच फुटांच्या पलीकडे.  मुलांना चांगल्या मिशा-बिशा.  शिकवतांना मी जरा अंतर ठेवूनच असते.  मोठी मुलं आहेत म्हणून.  पण मधूनच जाणीव होते, आकार वाढले आहेत, पण मनं मात्र अजून लहानशीच आहेत - भोळी भाबडी वेडपट म्हणण्याइतकी !  "मावशी इथे बस.  मला खूप भीती वाटते पेपर लिहायची.  तू असलीस की सगळं आठवतं.  शाळेत काय होतं, देव जाणे."  आता तीन जण जेमतेम मावतील, एवढ्या दिवणावर चार जण बसलेले.  त्यात मावशी कुठून मावणार ?  पण ... जरा सरकून जागा होते नं !  मग माझ्या लक्षात येतं, अरे माझी पण मुलं एवढीच तर आहेत.  त्यांची परीक्षा असली की नाही का मांडीवर डोकं ठेवून त्यांना झोपावसं वाटत ?  माझा हात पकडून आपल्या डोक्यावरून फिरवून घेतात, बरं वाटतं म्हणून !  उद्या ट्युशनच्या मुलांपैकी कोणी असं केलं तर मला नाही नवल वाटणार !

     परीक्षा जवळ येते.  अभ्यास वाढतो.  गप्पा कमी होतात.  चेहरे लांब लांब व्हायला लागतात.  परीक्षेच्या आदल्या दिवशी, तर कधी कधी डोळ्यांत पाणीही असतं.  परीक्षा येते, जाते, पेपर कसे गेले ते सांगायला फोन येतात.  कधी चांगले,  कधी वाईट, कधी O. K. !

     रिझल्टची वेळ येते.  मी मिठाई आणून तयार असते.  सर्वजण चांगले मार्क मिळवतील अशी माझी इच्छा असते - खात्री असते.  अपेक्षित रिझल्ट ऐकायचं तेवढं बाकी असतं.  अनंत काळ लोटतो आहे.  दिवस अगदी हळू हळू जात आहेत , असं वाटता वाटता, रिझल्टचा दिवस उजाडतो.

     फोन वाजतो, "मावशी, आम्ही शाळेजवळून बोलतो आहोत.  आम्ही येतोय सर्वजण. तयार रहा !"    आवाजात दिग्विजयी राजांचा आत्मविश्वास आणि जग जिंकल्याचा आनंद !  मिठाईच्या जोडीला १० मिनिटांत ५० जणांकरता काय करावं बरं ?....

     "ही मिठाई !  तुझ्यामुळेच एवढे मार्क मिळाले."  प्रत्येकजण सांगतो.  मला माहित आहे, 'आम्ही एवढे मार्क मिळवले'  असं तुम्हाला म्हणायचं आहे ते.  मी काय ओळखत नाही तुम्हाला ?!!!  "Thank you" वगैरे आपले शिष्टाचार होतात दोन्हीकडून !

    पुढचे दोन - चार दिवस मी Thanks, gifts आणि मिठायांच्या सान्निध्यात घालवते.  मनात हिशोब चालू असतो.  हा आला, ही येऊन गेली, त्याचा फोन आला.  पण एकजण आली नाही.  काय झालं असेल ?  तिने अभ्यास तर चांगला केला होता. ८० - ८२% वर नक्कीच मिळतील.  त्यांना तर ६०% ची सुद्धा शक्यता वाटत नव्हती.  बहुधा विसरले.

     ... आणि फोन वाजतो, "मॅडम, मी अमुक अमुक बोलतोय.  ती पास झाली पण एवढं चांगलं नाही केलं.  आम्हाला तुमच्याकडून खूप अपेक्षा होत्या.  ट्युशन आवडते असं जेंव्हा ती म्हणाली तेंव्हाच आम्हाला कळायला हवं होतं की अभ्यास कमी आहे, म्हणून ट्युशन आवडते - म्हणजे तुमचं लक्ष नाही ..."

     "अहो, पण एवढं काय झालं ?  किती मार्क मिळाले तिला ?"    "फक्त ८०%. आता कोणत्या तोंडाने  M.E.S. ला  जाऊ ?"  फोन दाणकन आदळला जातो.... ६० - ७०% पण चालणार होते नं ? ...

   ....  हे काय चाललंय ?  मी कशाला उगीच शिकवते ?  काय उपयोग एवढ्या involvement चा ?  काही नको, आत्ता सगळ्यांना फोन करते.  उद्यापासून ट्युशन बंद.

    मी वही काढते.  प्रत्येकाचं नाव, पत्ता, फोन नंबर वाचत बसते.  त्याबरोबर त्यांचे चेहरे, सवयी, लकबी डोळ्यांसमोर येतात.  काही नाही, केंव्हातरी मन घट्ट केलंच पाहिजे.  कोणी ऐकावे शिव्या-शाप ....

    ..... तेवढ्यात बेल वाजते.  मी दार उघडते, "YES ?" ..... "मॅडम, तुम्ही ट्युशन घेता नं maths च्या ?  माझ्या मुलाला शिकायला यायचंय.  Please, नाही म्हणू नका ..... आमच्या काही फार अपेक्षा नाहीयेत, reasonably पास झाला तरी पुरे आहे ...

    "Please come in ... या नं आत ...."  म्हणत मी त्यांच्या मुलाचं नाव माझ्या वहीत लिहून घेते ....

*******

हा लेख मी बंगलोरच्या महाराष्ट्र मंडळाच्या "स न वि वि - गणेशोत्सव विशेषांक १९९८"  करता लिहिला होता.