जोकर

 

    "हॅलो,  सुनबाई, पुढच्या सोमवारी   पोहोचतोय आम्ही दोघे बंगलोरला.  आहात नं गावात ?"  माझ्या चुलत सासऱ्यांचा फोन आला .  "हो काका, जरूर या, मी कुठे जात नाही."     "ते माहितेय म्हणून तर फोन केला !   तुमच्या मिस्टरांचा काय ठावठिकाणा ?  गावात असतील का तेव्हा ?  भेटले तर बरं !"      ह्या काकांची मला भीती नाही वाटायची , कारण त्यांनी पहिल्या भेटीतच सांगून टाकलं, की सुनबाई मी पुतण्याचा काका म्हणून आता तुझाही काकाच.  आणि त्यांनी हेच नातं सांभाळलं .  अगदी मोकळेपणाने. 

    मला एकीकडे आनंद आनंद झाला की काका - काकू येताहेत, पण जरा टेन्शनही होतं. दोघेही सत्तरीच्या पल्याड.  बी. पी. , डायबिटीस अशी मित्रमंडळीही बरोबर.  आता ह्या वयात इतकं कशाला हिंडायचं ?   बसावं आपल्या गावात.  प्रवासही सोपा आहे का ?  नागपूरहून एक धड आगगाडी नाही.  इथे बदला - तिथे बदला, तेंव्हा पोहोचतील पॉंडिचेरीला.  उन्हाळाही येतोय.  असे अनेक विचार एका पाठोपाठ मनात आले आणि घरातली कुठली जाळी आधी काढावी ते बघायला लागले.  खरं म्हणजे घर मळकं आहे असं मुळीच म्हणणार नाहीत ,  उलट चांगल्या गोष्टींचं कौतुकच करतील , ही खात्री .  पण म्हणूनच सगळं छान - चांगलं करावंसं वाटलं !

    आठ दिवसांनी काका-काकू आले.  नागपूरहून बंगलोर  मार्गे पॉंडिचेरीला पोहोचायचं मुलीकडे.  

    "छे:, दिवसेंदिवस कठीण होतंय ... आधी प्रवासाला जायचं म्हणून टेन्शन, मग प्रवासाची दगदग आणि त्यातून बाहेर निघेपर्यंत पुन्हा परतीच्या प्रवासाची वेळ ... "      "अहो, पण सांगितलंय कुणी इतकं करायला ?  आपण बरं, आपलं घर बरं.  पण पटतंय कुठं यांना.  अजून जीव अडकलाय नं मुलांत ?"  काकूंनी दोन वाक्यात जमेल तितकं सांगून टाकलं . 

    "खरंय तुम्ही म्हणताय ते" मी काकूंची बाजू घेतली.  एकदा 'आपले' काका म्हटल्यांवर मी आता हे वाक्य कुठे हिंडून पुन्हा बूमरँगसारखं माझ्यापर्यंत येईल हा विचार सोडून दिला.  कारण खात्री की हे इथेच राहील.  ते खरंच माझेही काका-काकू होते  !

    "असं नाही गं सूनबाई . इथे बैस अन् ऐक माझं बोलणं."  मला तरी दुसरं काय हवं असणार ?  हातातलं फडकं स्वैपाकघरात फेकून मी आज्ञाधारकपणे येऊन बसले.      "सांगा".      सगळेजण डायनिंग टेबलपाशी जमले होते .  गप्पा करता-करता  मटार सोलायला आपोआप हात पुढे आले .  गप्पा रंगल्या.  एकच व्यक्ती गप्प बसून  दाणे खात होती .  दुसरं कोण ?  काकांचा पुतण्या !

    "असं बघ.  आता तुमची नवी पिढी.  मोठ्या गावात राहता.  दोघहीजण कमावता.  स्वतंत्र रहाता.  कधी कधी असं होतं की अचानक कोणाची तरी जरूर भासते.  बरं,  तुमचे राजाराणीचे संसार ... तिसरं कोण मदतीला येणार ? ... "     "थांबा, थांबा ... "  मी काकांना अडवलं .  "तुमचे 'राजाराणीचा संसार'  हे शब्द मला फार बोचतात.  काका, तुम्ही  आम्हाला स्वतंत्र म्हणता, तेव्हा त्यात काहीतरी निराळा 'टोन' असतो, कुठेतरी खटकतं ... मला सांगा, आम्ही जेव्हा लहानाचे मोठे होतो, तेंव्हा आम्हाला कोण जगात ढकलत असतं ?  आता आईचा पदर सोडा, अभ्यास करा खूप शिका, शहरात जा, परदेशात जा.  स्वतःच्या डोक्याने विचार करा . आमचं आयुष्य गेलं ह्या गावंढ्या गावात, तुम्ही तरी बाहेर पडा ... असं आम्हाला कोण सांगतं ?   घर सोडतांना आम्हाला खूप वाईट वाटत असतं, पण तुम्हीच नं आम्हाला पाठवता ?  मग आम्ही शहरात येतो, तुमच्या मनाप्रमाणे 'लठ्ठ पगाराच्या' नोकऱ्या मिळवतो, स्वतंत्र होतो.  तुमच्या कल्पनांच्या प्रमाणे सुंदर बंगले, गाड्या सगळं मिळवतो आणि मग वाट पहातो की तुम्ही  म्हणाल " शाबास रे बाळा, मी म्हटल्यासारखं तू करून दाखवलंस ! " पण प्रत्यक्षात मिळतं काय, तर 'आता हे श्रीमंत झाले.....ऐकत नाहीत , राजाराणीचा संसार.  आता कोणाला आहे आमची जरूर ...'.   सांगा काका ?" मी माझी पंजाब मेल सोडून दिली . वाटेत येणाऱ्या अडथळ्यांना हातवारे करून, मुलांना बाजूला पकडून ठेवून, फोनची बेल, दाराची बेल, कुकरची शिट्टी , सगळ्यांना कानाच्या आड करून मी सगळं एका दमात सांगून टाकलं !

    "चुकलो ... शब्द मागे ... हे माझ्या लक्षांत आलंच नाही कधी ..."  काका म्हणाले.  चला, एक पॉईंट मी जिंकला.  Advantage सुनबाई !

    "मला एवढंच म्हणायचं होतं, की आजकाल नवरा-बायको-मुलं अशी एवढीच रहातात. Nuclear family.  केव्हातरी असं होतं की जोडीतलं एक माणूस तात्पुरतं 'fail' पडतं.  कारणं हजार असतात.  कधी कोणी आजारी पडतं, कोणी वर्ष - सहा महिन्यांकरता परदेशी जातं, कोणाच्या Ph.D. च्या thesis चं लिखाण सुरु होतं , कोणाला बाळ होणार असतं ... आणि मग तुमच्या संसारातला sequence जरा मोडतो, रुटीन ठप्प व्हायला येतं ... कबूल ?"

    "कबूल"  म्हणत, ते आता पुढे काय म्हणणार आणि त्यावर आपण काय म्हणायचं ह्याचा मी विचार करायला लागले ।  उगाचंच वाटायला लागलं, की game आता हातातून सुटणार.  नाही, एक game गेला तर गेला. मात्र सेट आणि match पर्यंत घालवायचं नाही. 

    "तर ... sequence मोडतो, पण  'रमी' त  कसा sequence पूर्ण करायला जोकर चालतो, तसे आम्ही येतो.  राजाराणीतला जो हजर नसेल त्याच्या जागी रमीतल्या जोकर सारखे तिथे लागून जातो आणि कामचलाऊ sequence पुरा करून टाकतो, आणि तुमचं routine निभावून नेतो.  खरे राजा किंवा राणी जागेवर परत आले की आम्ही बाजूला.  असे आम्ही पत्त्यातले जोकर आहोत.  म्हणून एवढा धडपडाट आणि दगदग ..."

    "काकाआजोबा जोकर, म्हणजे सर्कशीतला ? "  आमच्या छोट्या II Std ला जोकर शब्दच फक्त कळला आणि खूप आवडला. 

    "ए,    जोकर काय फक्त सर्कशीत असतो का ?  आणि सर्कशीतला जोकर काय फक्त हसवतो का ?  त्याला ring -master पासून ते trapeze पर्यंत सगळी कामं येत असतात.  बाकीचे फक्त आपापली कामं करतात. जोकर कोणाचंही काम करू शकतो , हसत हसत  ! II Std ला  VI Std  दादाकडून ग्यान byte मिळाला . 

    "खरं आहे रे बोवा तुझं ," काकांनाही सर्कशीतल्या जोकरची आयडिया खूप आवडली. "हे तर आपल्याला सुचलंच नाही. खरंच मी खूप गोष्टी शिकलो.  असं पहा, मागच्या वर्षी जावईबापू इंग्लंडला गेले होते ३ महिने, तेव्हा राजूला शाळेतून आणायची पंचाईत व्हायची, तर सरळ उठलो आणि Kinetic चालवायला शिकलो !"

    "Kinetic ? केवढी जड असते ..."

    "सुनबाई, स्पीड थोडी वाढवली की ती आपली बॅलन्स होते अन् मग वजन काही वाटत नाही.  इतकंच काय, तुझी काकू आता noodles पण करते ..."

    "इश्श मेलं, noodles करायला लागतं काय ?  गरम पाणी घातलं की झालं.  ते सोड, आता मी अगदी चवदार आमलेट पण करते ..."

    "ऑ ..."  ते केलं तर केलं, पण चवदार हे कसं कळलं ?  मी चक्रावूनच गेले.   

    "आमलेट नाही गं काकूआजी, ऑमलेट म्हणायचं." 

    "तेच ते.  आमलेट काय नी ऑमलेट काय ..."

    मी हळूच  II Std  ला मागून ओढलं .  "गप्प बसायला काय घेशील ?"  अर्थात हे फक्त मनात म्हंटलं.  मोकळेपणा ठीक आहे, पण तो किती ?

    "आणि माहितेय का, आता ह्यावेळी पॉंडिचेरीला आलो आहोत ना, तर मी surfing शिकणार आहे."  काका सांगत होते . 

    काका त्यांच्या तरुण वयात inter - college swimming champion होते हे मला माहित होतं. पण ह्या वयात surfing ?  काका जरा जास्तच करताहेत हे  'young turk' चं प्रकरण असं वाटलं !

    "पॉंडिचेरीला  surfing!   Cool, काकाआजोबा,  cool !  कुठल्या resort वर शिकवतात surfing ?  Surf board तेच देतात का आपण hire करायचा ?"   अभ्यास सोडून जे मिळेल ते शिकायचं, असा सर्वांगीण विकास चालू असण्याचं मुलांचं वय ! 

    "धुत् ... समुद्रात कोण जातंय surfing शिकायला ?  मला काय वेड लागलंय ?  मी internet surfing शिकणार आहे.  बघूया म्हटलं की त्यात एवढं आहे तरी काय ? "

    "पण , मला त्रास होत नाही का, ह्यांच्या ह्या मदतीला धावण्यामुळे ?  ह्या नवीन मंडळींना बरोबर कामाच्या वेळी माझी आठवण येते.  स्वैपाक तर माझ्या पाचवीलाच पुजलाय.  कुठेही गेलं की मी आपली चुलीत."  काकूंनी त्यांची कैफियत मांडली . 

    "ऐक जरा.  दोन्हीकडून बोलत्येस तू.  मुलांनी बोलावलं की असं बोलतेस.  आणि नाही बोलावलं की म्हणतेस, कळवलं सुध्दा नाही.  मग त्यांनी काय करायचं ?"  काकांनी काकूंना पेचात  टाकलं ,   "आणि पहा, तू जातेस, आणि  करतेस , प्रेमानं करतेस कशाचीही अपेक्षा न करता.  खरं नं ?  आणि अगं, जाणीव असते मुलांना.  निदान तुझ्या मुलांना तर आहे ना जाणीव सुदैवाने ?" "हो, ते बरीक खरंच."  काकू पुन्हा खुषीत  आल्या. 

   ".....आता आमचा हा एकच role फार महत्वाचा  वाटतो. सगळ्या जबाबदाऱ्या पार पडल्या, कामं झाली, मुलं - मुली सगळी आपापल्या मार्गाला लागली - चांगल्या तऱ्हेने - सार्थक झालं! आता ह्या छोट्या - मोठ्या कामगिऱ्या कधी - मधी पार पाडल्या  की खूप बरं वाटतं.  कोणाचा तरी आपल्यावर भरवसा आहे, आपण कोणालातरी आवडतो , ह्याचं खूप सुख वाटतं.  सगळी दगदग - कटकट नाहीशी होते.  दुखण्यांचा विसर पडतो.  नातवंडांबरोबर मग खरा - खरा हसवणारा जोकर व्हायला पण मजा येते ..."  काका सांगत होते ... 

    ... " लक्षांत एवढंच ठेवायचं, तोल एवढांच ठेवायचा की, आता ह्या खेळात - मग तो पत्त्यातला असो,  सर्कशीतला असो की आयुष्यातला असो - आपला जोकरचा रोल आहे. कधी कधी side sequence, तर कधी कधी main sequence.  तत्व एकच, आपला खेळ संपेपर्यंत मुलांचा डाव मोडू द्यायचा नाही ... पडद्यात पळून जायचं नाही ... "......

         ***   ' पत्त्यातला  जोकर'  ही  कल्पना माझ्या सासऱ्यांचे मित्र श्री. कमाकाका महागांवकर ह्यांची,  मी फक्त ती  उचलली *** 

*******

हा लेख मी बंगलोरच्या महाराष्ट्र मंडळाच्या   " स न वि वि - गणेशोत्सव विशेषांक २००० "   करता लिहिला होता.