उखाणा

    साठ बासष्ट वर्षांपूर्वीची गोष्ट  ... मे महिना - आजोळ - रात्री ९-९.३० ची वेळ.     आई धाकट्या बहिणीच्या तैनातीत.   मी आजीची वाट पहात असायची.    तिथे उन्हाळ्यात रात्री अंगणात नवारीचे पलंग टाकून सगळे झोपायचे.   सगळे दिवे बंद करून गार गार बिछान्यावर पडून आकाशातल्या चांदण्या पहायच्या !!

    आजी मागचं आवरून यायची, आणि मग गप्पा-गोष्टी सांगणं, असं असायचं.    एक दिवस अशीच चांदण्या पहात बसले असतांना ती म्हणाली, "एक गंमत सांगते - तो एक उखाणा आहे, म्हणजे एक कोडं आहे, ... मी कशाबद्दल बोलतेय ,  ते काय आहे , ते तू सांगायचं ...  सूपभर लाह्या, त्यात एक रुपाया  ...  म्हणजे काय , सांग बरं ?" ... म्हणजे काय बरं असेल ?   ही कल्पना मला खूपच नवीन होती ... कशाचं तरी वर्णन, निराळ्या स्वरूपात ... आणि आपण ते ओळखायचं ... मी विचार करतेय...करतेय ... आकाशाकडे बघत ... तर आजी म्हणाली, "तुझ्या डोळ्यासमोरच आहे ... तरी माझी tube लागेचना !    मग थोड्या वेळाने तिने उत्तर सांगितल्यावर खूप मजा वाटली !     मग तिने अजून एक उखाणा घातला, "बत्तीस चिरे, त्यात नागीण फिरे ..."  अर्थात,  मला येणार नव्हतंच, पण interest मात्र आला होता, तो अजून आहे !

  

    त्या आधी दिल्लीला असतांना माझ्या आवडीचं एक गाणं होतं, 'इचक दाना ,  बीचक दाना ... '   पण त्याचा अर्थ तेव्हा कळत नव्हता.   नंतर केव्हातरी, त्याच गाण्याचा मराठी अवतार ऐकला, तीच चाल ... 'माझ्या हाती माणिक-मोती, घालीते उखाणा, खणखणाणा !'    तोपर्यंत ते हिंदी गाणं म्हणजे उखाणेच आहेत, हे कळलं होतं, खूप मजा वाटायची !

    शाळेमधे असतांना तर ह्या उखाण्यांचं पीकच आलेलं असायचं, ... "माझी पहिली दोन अक्षरं,  म्हणजे अमुक अमुक, शेवटची दोन अक्षरं घेतली की हे ... पहिलं अन तिसरं घेतलं की ते "... असं करत हे उखाणे चालायचे ... तर कधी ... 'दोघे भाऊ शेजारी, भेट नाही संसारी', किंवा ... 'पाऊस नाही, पाणी नाही, रान कसं हिरवं, कात नाही, चुना नाही, तोंड कसं रंगलं ... !' ...     एकापेक्षा एक ... !  ते आपल्याला ओळखता येण्यापेक्षा,  इतरांना ओळखता येणार नाहीत , असे उखाणे शोधण्यासाठी  जिवाचा आटापिटा !   आता कळतंय,  हे सगळे जुने पारंपारीक उखाणे होते !! 

    आठवीत गेल्यावर संस्कृत भाषेची ओळख ... त्यातही छोटे छोटे एका ओळीचे उखाणे !   'कं बलवंतम्   न बाधते शीतम् !'    डबल कोडं - आधी ह्या वाक्याचा अर्थ काय ते समजावून घ्यायचं , मग त्या कोड्याचं उत्तर शोधायचं !  त्या वाक्यातंच - कोड्यातच त्याचं उत्तर लपलेलं !  काय मजा !  ...असे गमतीचे श्लोकही असायचे ..पण ते जरा जड जायचं  ! ...

    तोपर्यंत , हिंदी सिनेमातल्या गाण्यांनी आपलं जग काबीज केलेलं होतं ... मग त्यातली प्रेमाची वगैरे गाणी आणि त्यातही उखाणे , कोडी ... वो कौन है, वो कौन है ... त्याचंही अप्रूप वाटायचं ... काहीही असायचं तेव्हा, अन काहीही आवडायचं ... !

    ह्याच सुमाराला माझ्या मोठ्या आते-मामे भावंडांची लग्नंही होत होती आणि लग्न झालेल्या मोठ्या बहिणी-मैत्रिणी नाहीतर भावजयांच्या मंगळागौरी-हळदीकुंकवं यात खेळायला, दंगा करायला, खोगीरभरती म्हणून आमची वर्णी लागायची, मग मंगळागौर जागवतांना खेळ आलेच !    पहिलीच फुगडी !!   उखाणा पाहीजेच ! ... चहा बाई चहा, गवती चहा ... उखाण्यांचा हा एक नवीन अर्थ - नवीन अवतार ...!  दोन चार ओळीत काहीतरी सांगायचं ... चेष्टा मस्करी करायची, कोडीही घालायची !   त्यातही खूप धमाल यायची ... मला आठवतं ... माझा मामा IAS झालेला !   त्या मामीशी एकदा केव्हातरी फुगडी  खेळतांना माझी धाकटी बहीण - वय वर्ष चार - हिने उखाणा घातला, 

      " गणपतीच्या देवळात उदबत्त्यांचा वास, 

         मामीचा नवरा मॅट्रिक पास !" ... 

सगळ्यांची हसता हसता पुरेवाट ....! !   बहिणीचं खूप कौतुक झालं आणि सांगलीच्या  'बापट बाल' चं नाव सगळ्या नातेवाईकांत गाजलं !!!

    ह्या लग्न-समारंभांच्या वगैरे निमित्ताने सगळ्या लग्न झालेल्या मुली-बायकांना उखाणा घ्यायचा आग्रह व्हायचा !    हा उखाणा ... नाव घेणे ! नवऱ्याचं  'नाव घे'  म्हटलं की सगळ्या बायका back-foot वर !     एरवी सतत ... 'आमचे हे' ...अगदी सत्तत !!!  मात्र  'नाव घे' म्हटलं की आढेवेढे....नाही ... नाही ....नको  इतकं लाजणं ... !    त्यात काय एवढं विशेष ? ... एवढा काय भाव खातेय ...  एरवी तर चांगली नावानी हाक मारते की जोरात   ...इति मी... मनातल्या मनात !!!!     तसं खरं म्हणजे तेव्हा नवऱ्याला नावानी हाक मारणं फारच क्वचित असायचं !   खरं तर    ट ला ट , री ला री   करत दोन ओळी रचायच्या...  पण, वेळेवर डोकं बंद पडतं हा स्वानुभव !   एरवी सतत त्याला नावानी हाक मारणारी मी,  'नाव घे' म्हटलं की दातखीळ बसायची !   चांगले येणारे उखाणे विसरायला व्हायचे !  अर्थात , आता तशी वेळ येत नाही विशेष ...  

    आमच्या  लग्नात मी २ - ४ उखाणे पाठ करून ठेवले होते.   जेव्हा खरोखर नाव घ्यायची वेळ आली, तेव्हा का कुणास ठाऊक... इतका वेळ एक चकार शब्द न बोललेला हा नवरा हळूच म्हणाला, "समोरच्या कोनाड्यात उभी हिंदमाता ..."    एका क्षणात माझ्या डोळ्यांसमोर पु. लं. च्या 'असा मी असामी' मधला बेंबट्या आणि त्याची बायको उभे राहिले ... आणि हसायलाच यायला लागलं ... तोंड उघडलं की मी जोरात हसणार, ह्या भीतीने ओठ घट्ट मिटून मी उभी... खांबासारखी...खाली मान घालून ! "पटकन घ्यावं , एवढा काय विचार ? " ..."नाही हो , संकोचली असेल , लाजत असेल "...  मग 'पाणी दे' वगैरे नखरे करून नाव घेतलं एकदाचं , नं हसता .....!!! ...

    आता भाच्यांच्या लग्नात उखाणे सुचवायला मी सज्ज असते.   कागदांच्या चिटोऱ्यावर उखाणे लिहून ठेवायचे ... भाचीनी 'आत्या' नाहीतर 'मामी ',  असा पुकारा केला की उचलून एक चिठ्ठी तिच्या हातात !    सोपं असतं..... रेशमी साडीला जरीचा काठ....गाठ , नाहीतर बसायला चंदनी पाट ....वाट ,  वाकून - राखून , ... काहीतरी जुळवायचं, वेळ निभावून न्यायची ! मुलं लहान होती , तेव्हा , मदत करायला टपलेली असायची ...."      rhyming words हवेत का ? ...ढोकळा - ठोकळा चालेल ? " ..." नाही चालणार ...अजिबात नाही ....जावयाला ठोकळा म्हणायचं ? ....नका मदत करू , please ..."  मी .   त्याच सुमाराला लग्नात, समारंभात नवऱ्या मुलाने पण नाव घ्यायचं , अशी टूम निघाली होती .   एका भाचीच्या  मंगळागौरीला तिच्या नवऱ्याने भारी उखाणा घेतला ..."सोनेरी किनारीचा कप,  त्याला एक बशी , 

    ××× सोडून बाकी सगळ्या म्हशी ..!!!" ...नुसता आरडाओरडा , दंगा ...हसणं  !   त्याला हॉलच्या बाहेर पळवून लावल्यावरच सगळ्यांनी दम खाल्ला !!!

         धाकट्या मुलाच्या लग्नात, त्याची बायको मल्याळी, सगळं लग्न इंग्रजीत ! "Do this.... like this "... type सगळे विधी  !   त्यात उखाणा ? .... मग काय ? अशी मस्त संधी कोण मैत्रिणी सोडणार ? " पण,  मैत्रिणीच्या सुनेनं माझ्या सुनेची बाजू राखली,  "roses are red, violets are blue  ... "  वगैरे वगैरे ...!

        तसं पाहीलं , तर आपल्या लहान लहान गावातल्या, खेडेगावातल्या आया -बहिणी उखाणे घेण्यात अगदी तरबेज असतात.    चांगले १०-१२ ओळींचे उखाणे तिथल्या तिथे जुळवतात आणि लीलया घेतात !    खरं म्हणजे आपल्या संस्कृतीतल्या बऱ्याच प्रथा, पद्धती त्याच जपतात . त्यांनीच टिकवून ठेवल्या आहेत.    त्यांची प्रतिभा, हुशारी, त्यांचे गुण केवळ पुरेसं शिक्षण मिळालं नाही म्हणून किंवा परिस्थिती, घरातल्यांचे जुने विचार ह्यामुळे जगापुढे येत नाहीत, ह्याचं वाईट वाटतं !आजकाल , यू ट्यूब , fb वर मात्र त्यांना जरा जरा प्रसिद्धी मिळतेय ....

       ...मी हे लिहीत असतांनाच नात आली. "आजी, एक riddle सांगते, तू ओळख. मी पटकन  'नाव घेण्यातून' , 'कोड्यामध्ये' आले !    "आजी , I am a letter in  alphabets , but when you spell me,  you cannot use me !   you have to use some other three letters ... that too,  in two ways ! Who am I ? ..."                                 ...चला , आता मी शोधते त्याचं उत्तर !!!... 

    - सौ. अलका कुंटे,   बंगलोर 

       +९१ ८७६२३ १६३८५