कॉफी

 

    ... लहान मुलांनी चहा-कॉफी प्यायची नसते, त्यांनी माणूस काळं होतं ... ती फक्त मोठ्या  माणसांनीच प्यायची असते ... ह्या पठडीत जन्मलेली मी.    त्यामुळे माझं आणि चहा-कॉफीचं नातं तसं बऱ्याच उशीरा जुळलं ... कधी-मधी कुणाकडे गेल्यावर, अन् ते लोक फार 'चांगले' असले तर मुलांना कधी कधीच कॉफी मिळायची ... तीही अर्धा कप ... त्यातही अर्धं दूध अन् रंगाला थोडीशी कॉफी ... !     

    मोठेपणी माझा आणि कॉफीचा तसा official संबंध आला तो असा ... लग्नानंतर मी नवऱ्याबरोबर पहिल्यांदाच मद्रास हून बंगलोरला आले होते.  तिथे त्याच्या मित्रांना भेटायला तो मला घेऊन गेला.   मित्र सगळे IISc मधे research करणारे students ... माझं येणं celebrate करायला ते आम्हाला घेऊन इन्स्टिट्यूटच्या कॅन्टीन मधे ! ... आणि समोर आलं ते असं ... एका स्टीलच्या, काठाच्या वाटीत एक उपडं घातलेलं स्टीलचं काठाचं छोटं भांडं ... कपबशी वगैरे काही नाही आणि कॉफीचा थेंब सुद्धा दिसत नव्हता ... यात काहीतरी xxx गिरी आहे ... बहुतेक माझी परीक्षा घेताहेत ... ई. ई. विचार ... मी नुसती अचंबा - cum - संकट असं बघत होते ... आपण सातवी-आठवीत  हवेच्या दाबाचा प्रयोग करायला पाण्याने भरलेल्या ग्लासवर एक जाड कागद घालून उपडं करायचो ... तो आठवला !  आणि हा प्रयोग अनेकदा फसायचा ही !    आता सगळ्यांसमोर फजितीच ... वरचं भांडं उचललं, आणि  आत खरंच कॉफी असेल, तर सगळंच  'भुडुश्श'...  व्हायचं ... !   तेवढ्यात नवऱ्याने माझा dilemma ओळखून, त्या प्रयोगाच्या उलटं केलं ... म्हणजे  वाटी धरून भांडं उभं केलं आणि हळूच वाकडी करून वाटी उचलली ... आणि कॉफी न सांडता त्या भांड्यात !   मग कळलं की त्या उभ्या पेल्यातून त्या वाटीत कॉफी ओतायची आणि मग पुन्हा वाटीतून पेल्यात ... असं करून , हवी तितकी थंड करून प्यायची !

    तर अशी ही कॉफी ... !    सतराव्या शतकात बाबा बुदान ह्यांनी मक्केहून येतांना आपल्या दाढीत लपवून कॉफीच्या ७ बिया smuggle केल्या अशी कथा आहे.   त्या कूर्गच्या जंगलात रुजवल्या आणि मग तिथे एक क्रांतीच झाली, ... coffee revolution !   त्या भागात सगळीकडे कॉफी पसरली !   बाबा बुदान जिथे रहात होते तो डोंगर म्हणजे आताचा 'बाबा बुदानगिरी'.    तिथे एक गुहा आहे आणि साधारण सर्व सुफी संतांच्या बाबतीत होतं, तसंच इथेही ... ह्या गुहेत दत्त-आत्रेय रहात होते ,असं म्हणतात, तर ही बाबा बुदानांची गुहा आहे ,असं कोणी म्हणतात ... एकूण काय ?    तर वाद ... आणि आता तिथे कोणीही जायचं नाही ... !   

    चहाचे मळे म्हटलं की पानं खुडणाऱ्या गरीब बायका हे चित्र डोळ्यासमोर येतं, पण कॉफी इस्टेट म्हटलं की कसं रॉयल वाटतं ... एक उंचापुरा, धट्टाकट्टा, भरघोस मिशावाला , कमरेच्या पट्ट्यात जंबिया खोचलेला नि हातात डबल-बॅरल बंदूक घेऊन हिंडणारा कूर्गी माणूस च डोळ्यांसमोर येतो ... !    असो .  पण कॉफीच्या भारतीय इतिहासात बंगलोरच्या एक महान व्यक्ती म्हणजे 'कॉफी-पुडी' साकम्मा !  १४व्या वर्षी लग्न होऊन तिसऱ्या बायकोचा दर्जा मिळाला,  ह्या हुशार मुलीला - साकम्मा यांना !   पुढच्या दोन वर्षात नवरा आणि पाठोपाठ मोठ्या दोन्ही सवती कालवश झाल्यावर, ह्या मॅट्रिक पर्यंत शिकलेल्या मुलीने सर्व सूत्रं हातात घेतली.    नवऱ्याची कूर्ग मधली भली मोठी कॉफी इस्टेट चोरापोरी नं जाऊ देता, त्यात लक्ष घालून पुन्हा उर्जितावस्थाच नव्हे, तर त्याचं साम्राज्य उभं केलं.   १९२० मधे कूर्ग हुन त्या बंगलोरला आल्या, आणि  स्वतः कॉफीच्या बिया भाजून - त्यात आपल्या कल्पकतेने चिकोरी वगैरेच्या बिया घालून आपला ब्रँड बनवला . सर्वदूर ही कॉफी-पावडर प्रसिद्ध झाली ,आणि त्यांचं नाव झालं , 'कॉफ़ी-पुडी- साकम्मा' ... !    नंतर त्यांना म्हैसूरच्या महाराजांनी 'लोकसेवा परायणी'  असा पुरस्कार दिला, इतकं त्यांनी समाजासाठी केलं !  त्यांना ब्रिटिश सरकारने  'कैसर-ए-हिंद'   हा 'किताब' दिला  होता.    बंगलोरच्या बसवनगुडी भागात जिथे त्यांचं coffee curing unit होतं त्या भागाला अजूनही 'साकम्मा गार्डन' हेच नाव आहे !     

    जसे शैव-वैष्णव,  द्वैत-अद्वैतवादी, किंवा शाकाहारी-मांसाहारी असे गट, ... तसेच काहीसे कॉफी -प्रेमी विरुद्ध चहांबाज लोक ...! आपापल्या दैवतासाठी कुणाशीही वाकडं घ्यायला तयार ... पण असेही काही लोक असतातच नं, की जे दोन्हींना मानतात ... गोकुळाष्टमी साजरी करू, आणि गणेशचतुर्थी पण ... !   चहा पण पितील आणि कॉफीही ... मग होईना मारामारी पोटात ... कधीकधी कपात ही !   जशी प्रत्येक घरची चकलीची भाजणी किंवा गोडा मसाला करायची पद्धत वेगवेगळी, तशीच कॉफीची पण ... !   जुन्या काळीच नव्हे , तर अजूनही माझी एक मैत्रीण कॉफीची पूड रोजची रोज घरी करते, ताज्या पुडीच्या कॉफीची चवच न्यारी असते असं ती म्हणते ! आणि , वासावरून काय घातलं असेल , याचे बरोबर अंदाज बांधते !

    बंगलोरमधे जन्मलेली-वाढलेली माझी मुलं म्हणतात, "पुण्यात कॉफीची खीर करतात.  Polsonची खीर ... साईखालचं दूध, त्यात भरपूर साखर, वेलदोडे-जायफळ आणि रंगापुरती कॉफी ... ह्यॅ , ही काय कॉफी झाली ?   कॉफी कशी कडक पाहीजे ... थोडंसं कडू लागल्याशिवाय ती कॉफी  'कॉफी'  होत नाही !"    तसंच त्यांना Instant आणि फिल्टर कॉफी ओळखता येते ... स्टील चा percolator का इलेक्ट्रिक कॉफी मेकर  हे ही ओळखतात !    

    काहीजण म्हणतात, की चहा हा टपरीवर प्यावा आणि कॉफी एखाद्या थंड हवेच्या ठिकाणी मोठ्या जुन्या बंगल्याच्या व्हरांड्यात बसून !   पण माझ्या मते इथे दक्षिणेत रस्त्यावरच्या टपरीवर सुद्धा मस्त कॉफी मिळते ... गरमागरम आणि कडक ... एक वार - दोन वार करत, Espresso कॉफी सारखा फेसाचा डोंगर आणून  ... हवी तशी ऊब, तरतरी, उत्साह देणारी !   

    कॉफी वरून एक मजा आठवली ... सर जॉर्ज बर्नार्ड शॉ ह्यांनी इंग्लिश भाषा आणि त्यातल्या शब्दांच्या spelling वर टीका करतांना म्हटलं होतं की त्यात अक्षरं आणि त्यांचा उच्चार यांचा काही संबंध नसतो.    उदाहरणार्थ , ते  म्हणाले,  coffee ह्या शब्दातलं एकही अक्षर न वापरता आपण  'कॉफी'  हा शब्द लिहू शकतो ... KAUPHY  !   हे वाचल्यापासून आमच्याकडे रोज  kauphy च होते !..

    तर,   मी ह्या चहा-कॉफी वादात उभयपंथी असल्यामुळे माझं कुठे अडत नाही.    चहा नाही ... ok , कॉफी चालेल ... किंवा vice versa ... पण एकच अट आहे.     इडली-वडा-दोसा असा ब्रेकफास्ट केल्यावर मात्र मला कॉफीच आवडते !    नव्हे लागतेच! ... मग त्या दिवसाची सुरुवात तरी मस्त होते ... नंतर होई ना काहीही !    

    अशाच एका मस्त सुरु झालेल्या दिवशी संध्याकाळी ... नव्हे रात्रीच ... एका धबधब्यापाशी गरम गरम चहा नव्हे चहाची बासुंदी मिळाली होती ... शब्दशः तो चहा अमृततुल्य असाच होता !  आणि , एकदा राधा नगरीच्या वळणावर !! ...अगदी 'फक्कड' म्हणतात , तसा ...!!!!  पण,  छान चहा मिळणं फार कठीण असतं. ... त्यापेक्षा कॉफी बरी ... !  दक्षिणेत तर ...ती उत्तमच असते ... !   ती उत्तम असतेच ... !   तीच ... !

    कॉफीची अजून एक आठवण !   मोठा मुलगा अडीच तीन वर्षाचा असेल ... इथल्या IISc च्या कॅफे मधे आठवड्यातून २-३दा तरी जाणं व्हायचं ... एक walk ... मग मित्रमंडळींबरोबर एक कॉफी चा 'पेग' ... की मग  घरी.   मुलाला हे चांगलं माहीत झालं होतं ... कॅफेत पोचलो की तो सरळ काउंटर पाशी जाऊन 'मूर कॉफी'  म्हणजे ३ कॉफी असं सांगून टाकायचा ... !   न जाणो ह्यांनी आपल्याला वगळलं तर ... !

    आता काही वर्षांपूर्वी त्याची मुलगी त्याच वयाची, तिच्या आवडीच्या रेस्टॉरंट मधे  गेलं , की 'एक फ्रेश दोसा'  अशी स्वतः साठी ऑर्डर देऊन टाकायची ... !    बापसे बेटी सवाई ... 'एक फ्रेश दोसा'   खाल्ल्यावर ती... by and by  ... फिल्टर कॉफी वाली होणारच ! ...  मुलींचे ही पाय पाळण्यात दिसतात ... !!! ...    

- सौ अलका कुंटे, बंगलोर 

  +९१ ८७६२३ १६३८५