Art without boundaries

 

    पंछी, नदिया, पवन के झोकें  

    कोई सरहद ना इन्हे रोके  ... 

    हे famous गाणं, ह्यात art - कला हा शब्द ही घालायला हवा होता. कारण ... कला -  मग ती कोणतीही असो, तो मानवी मनाच्या स्फूर्तीचा - आनंदाचा - creative energy चा आविष्कार आहे असं मला वाटतं ... त्याला कशाला हव्यात मर्यादा, सरहदी किंवा कसल्या limits ? ... Copyright चे नियम सांभाळून जर कोणाला दुसऱ्या कुणाची कला आपलीशी करावी किंवा ती शिकावी असं वाटलं, त्यातून आपले काही विचार मांडावेसे वाटले, तर त्यात काही वावगं नसावं ... 

    काही कलाविष्कार हे खरंच स्थळ, काळाच्या सीमा पार करून जातात ... जशी रवी वर्मा यांची चित्रं !    ती आजही तितकीच सुंदर आणि ताजी वाटतात !   त्यांच्या चित्रातल्या व्यक्ती खऱ्या-खऱ्या, जिवंत वाटतात !   कोणी तसंच चित्र काढायचं म्हटलं , तर दहा वेळा विचार करेल !    आपल्या हळदणकरांनी काढलेल्या Lady with the lamp ह्या चित्राच्या कितीतरी नकला झाल्या, पण त्या नकलाच राहील्या !   सालवेदोर दली  ह्यांचं Clocks  हे चित्र मला खूप आवडतं - time is ticking for everybody असा अर्थ घ्या किंवा  time in relaxing mode असं वाटू द्या !....  चंद्र-सूर्य-डोंगर-दऱ्या-नदी ही चित्रं  लहान मुलांपासून ते जगन्मान्य चित्रकार काढतात - आपापल्या मगदुराप्रमाणे ...आपल्या कुवतीची सीमा ओलांडून ... !!!   संगीत -  मग ते शास्त्रीय संगीत असो , कोणतं वाद्य वादन असो ,  सिनेमाची गाणी असोत, कविता असोत ...प्रत्येकजण गातो ... अगदी Albert Hall पासून ते आपापल्या bathroom पर्यंत,  ताल,सूर,शब्द ... सगळ्या बाऊंड्र्या सोडून ... आणि ऐकतोही ... ! 

    कित्येक शतकांपूर्वी - सहत्रकांपूर्वी मदालसेने आपल्या बाळाला गायलेली अंगाई,  एका पूर्व युरोपियन गायिकेने म्हटली आहे.   संस्कृत शब्दांचे शुद्ध उच्चार, सुंदर सूर आणि अगदी मनापासून गायलेली अंगाई !   ती ओरिजिनल तिची नाही,  असं कोण म्हणेल ? 

    काही दशकांपूर्वी , पीटर ब्रूक यांनी फ्रेंच भाषेत 'महाभारत' असं नाटक किंवा musical play किंवा काय म्हणाल ते...केलं !    त्यात मल्लिका साराभाई द्रौपदी झाल्या होत्या.   त्या सोडून त्यात काहीही भारतीय नव्हतं,  असं म्हटलं गेलं !   पण त्यांना हे त्यांच्या पद्धतीने, थोड्याफार बदलाने  करावसं वाटलं !   इतका जुना आपला इतिहास - काळाचं बंधन तोडून परदेशात पोहोचला, आणि एक performing art बनला !   तसे आपल्याकडे खूप सिनेमे, नाटकं असतात, दुसऱ्या कुठल्यातरी देशातली गोष्ट घेऊन,  आपल्याला झेपेल त्याप्रमाणे 'तोड-जोड' करून मग ते आपलंसं करतात.   Sound of Music चा 'परिचय' बनतो !   शेक्सपिअर ची नाटकं, रॉबर्ट ब्राउनिंग च्या कविता, गोगोल ह्यांच्या गोष्टी , अशाच boundaries तोडून आपल्या कलाविश्वात मानाचं स्थान मिळवतात !   

    हे सगळं म्हणजे मला वाटतं की ती कल्पला, नवीन माध्यमात, नवीन पेहरावात आपल्याला समजेल , अशा रूपात आपण एन्जॉय करतो.    तिथे कोणी त्याला वाङ्मयचौर्य  किंवा plagiarism म्हणत नाही.   आपल्या शास्त्रीय संगीतात इतक्या तऱ्हा आहेत, इतके राग आहेत, रागातल्या बंदिशी आहेत,  ख्याल, ठुमरी, टप्पा, दादरा, झूला ... कितीतरी प्रकार आहेत . तेच सूर, तेच ताल, तेच सर्व , पण , कानाला प्रत्येकाचं वेगळं वाटतं , गोड लागतं... कल्पना करा ... यावर कोणी copyright किंवा पेटंट लावलं असतं तर काय झालं असतं ? आपण एका सुंदर विश्वाला मुकलो असतो ..! 

    Free Expression !!  आपल्याला वाटेल त्या तऱ्हेने , मुक्तपणे व्यक्त व्हावं !!... मला गाण्यासारखंच चित्रकलेचं ही अगाध अज्ञान आहे.   कानाला गोड वाटतं ते गाणं, आणि डोळ्याला बरं वाटतं ते चित्र ... !  ही माझी माझ्यासाठी साधी-सरळ -सोपी व्याख्या आहे ... त्यामुळे मी नेहमीच सुखात असते.   मला कुणाचंच काही विशेष खटकत नाही !   फक्त मला त्यातलं सौन्दर्य express करता येत नाही किंवा त्याचं विश्लेषण-चिरफाड करता येत नाही.   कुणी गाण्यात तीव्र  'म' लावला, म्हणून चांगलं झालं का वाईट झालं ... ते इतर लोक जाणे ..!. चित्रात पिवळा रंग risky का लाल रंग risky - तो कमी झाला का जास्त झाला ... ?   ज्यांना चित्र पिवळं वाटलं त्यांना जरा जास्त झाला, एवढंच ... !! ...मुक्त छंद ...!! 

    सीमापार करून जाणाऱ्या कलांमधे एक दोन गोष्टी फार छान आहेत, त्या म्हणजे निरनिराळ्या देशातली स्वयंपाक पद्धती !   त्यांनी सीमा पार केल्या नसत्या तर आपण आज पिझ्झा कसा खाल्ला असता, आणि momos .?.. आइसक्रीमची रेसिपी आपल्या काही जुन्या ग्रंथांत आहे , म्हणतात ... त्याला काहीतरी नाव पण असणारच, पण ते शोधून काढायच्या आधीच आपण ते खाल्लं होतं .! .. लग्न होऊन मद्रासला पोहोचायच्या आधीच मी लहानपणी दिल्लीत इडली-सांबार खाल्लं होतं नं ?!  टॅकोज खायला मेक्सिकोला जावं असं म्हटलं, .... तर मी तरी फक्त भात-वरण-भाजी-पोळीच्या पुढे गेले नसते !

     Art without Boundaries ... हो बाउंड्री पर्यंत किंवा पलीकडे बॉल ठोकणं ... किती सुंदर आर्ट !   क्रिकेट ! एक बॅटीचा घुमाव आणि लोकं अक्षरशः उड्या मारायला लागतात ... आपले किंवा जगभरचे players ... ही आर्ट नाहीतर काय ?   भरतनाट्यम् , बॅले , झुंबा, स्पॅनिश डान्स, जिमनॅस्टिक्स पासून ते रस्त्यावर खेळ करणारे - डोंबारी, सर्कसवाले ... सगळेच graceful  !!!    Art without Boundaries ... त्याकरता लागणारं सामान ..जे असेल किंवा नसेल ते ... फक्त एक गोष्ट हवी ... त्या कलेचा आदर करणारे - रसिक प्रेक्षक - कलाकारांची कदर करणारे लोक !!!

    अशीच आणखीन एक Art without Boundaries .    Association of Mouth and Foot Painting Artists  !   काही कारणाने हात नसलेले किंवा गमावून बसलेले आर्टिस्ट, जे ब्रश तोंडात किंवा पायाच्या बोटांत धरून painting करतात.  आपल्यातल्या कमतरतेवर मात करून कलेचा ध्यास घेतात ! ही असोसिएशन  ५० वर्षांहून जुनी आहे .   

    Art without Boundaries चा शब्दशः किंवा जरा थोडा वेगळा अर्थ घेणारेही लोक असतीलच !   मला बिलकुल न आवडणारी आर्ट म्हणजे शिवणकाम, आणि सभ्यपणाच्या सर्व सीमा पार करणारं ते म्हणजे 'फॅशन डिझाईनिंग'  !!   हे लोक काय करतात आणि त्यांची 'कला' असते , का, 'नकला' किंवा 'न' कला ... काय ... ते मला कळत नाही.   आजकाल अवॉर्ड function मधे, Oscar च्या Red Carpet वर किंवा फॅशन शो मधे कपड्यांची असते ,  ती मला 'कला' वाटत नाही ... एकतर ती कला 'wearable fashion' नसते ... असले कपडे कोण घालतं ... आणि कुठे ... ? त्यातून काय एक्सप्रेस  करायचं असतं... मागून, नाहीतर पुढून  सोगा सुटलेला, एकच बाही, एकच खांदा ,  नाहीतर एका प्रसिद्ध म्हणीप्रमाणे .... 'ज्याच्यासाठी लुगडं , ........ ' असले कपडे !!!!????....                   मला आठवतं ... एकदा पाचवी सहावीत कन्याशाळेत , मी एक जाकीट शिवलं होतं . शाळेत शिवणाच्या तासाला. ... बाईंनी बेतून दिलं होतं  , कॉलर , इतर पट्टया  - बिट्टया . ते खूप दिवस इकडून तिकडे लोळत होतं , त्यातल्या काही पट्टया हरवल्या .... शेवटी झालं एकदाचं पूर्ण ... आईनी त्याला हात ही लावायला नकार दिला होता ... शाळेत नेल्यावर बाईंनी उंदीर धरल्यासारखं धरून पाहीलं ... समोरचा एक भाग दुसऱ्याहून  लांडा ... त्यांचा चेहेरा नुसता पाहीला, आणि थेट जाऊन मागच्या बाकावर उभी राहिले ... ! ....आणि आता काही महीन्यांपूर्वी टीव्ही वरच्या एका गौरव पुरस्कार समारंभात compere मुलांनी तसलंच जाकीट घातलं होतं ...!!?  ...त्यांची ती कला, आमची मात्र  घोडचूक...?

    तसा मला या मर्यादा तोडून चाललेल्या कलाविष्काराचा अनेकदा फटका बसला आहे .  एकदा माझ्या बहिणीने मुलांना stickers चा गठ्ठा दिला.   ती त्यांच्याकरता शोधून शोधून gifts आणायची .   पिपाणी, साबणाच्या पाण्यानी बुडबुडे काढायचं खेळणं ... त्यापेक्षा stickers फारच सभ्य, म्हटलं "लावा कुठेही लावा, तुमचंच घर आहे ... "  आणि मुलं मग दिसेल तिथे ती लावत सुटली !    मला छान वाटावं म्हणून !... फ्रिजवर, प्रत्येक कपाटावर, सोफ्याच्या हातावर, जिन्यात, बाथरूम मधे,  आपला चेहेरा दिसतो,  अशा अगदी मध्यभागी आरशावर !... (आणि ती स्टिकर्स अजून तिथेच आहेत).....आणि,  ते रोज चेक करायचे ... मी काढून टाकली तर भोंगा !... मग "अगं, तो का रडतोय ?"   वगैरे ... त्यापेक्षा ... असू दे ... ! ...

    तसं, मी ही लहानपणी उद्योग करायचेच !   एकदा उन्हाळ्याच्या सुट्टीत दुपारी बाहेर जाऊ दिलं नाही , म्हणून मी आईवर चिडले होते.   ती झोपल्यावर  एक खडू घेऊन घरातल्या प्रत्येक शहाबादी फरशीवर मी आणि धाकट्या बहिणीनी ठिपक्यांच्या रांगोळ्या काढून ठेवल्या होत्या.   आईने उठल्यावर ते पाहीलं.   काही न बोलता, एक बादलीभर पाणी आणि जुनं फडकं घेऊन आली ,..."आता बाबा यायच्या आत हे पुसा ..."  म्हणून निघून गेली ... आमची आर्ट बाबांनी पहायच्या आत, अक्षरशः पाण्यात ... ! 

    असाच एक झटका नुकताच मिळाला ... नातवंडं आली होती रहायला एक दिवस ... आधीची काहीतरी कामं, ती ही एका मैत्रिणीला 'प्रॉमिस'  केलेली ... बाहेर जाणं भाग होतं ... dining-space च्या भिंतीवर एक mural करायचं होतं.   ती करणार होती, म्हणून सामान,रंग आणायला गेलो .   नातवंडांना आजोबांच्या हवाली केलं ... दोन स्केच पेनचे सेट्स आणि खूपसे कागद ... म्हटलं, हवं तेवढं पेंटिंग करा ..!  रडू नका , आबांना त्रास देऊ नका , म्हणजे झालं ...! घरी आले , तर घरात शांतता, आबा निवांत झोपलेले, मुलं ही गप्प ... अगदी गढून गेलेली ... खोलीच्या भिंतीवर , bed-spread वर सगळीकडे लाल-निळ्या स्केच पेननी काहीतरी गिरगटून ठेवलेलं ... थोडेसे फराटे जमिनीवर टाईल्स वर , कपड्यांवर , गालांवर ....."  हे काय सगळं ... भिंतीवर चकल्या-कडबोळी-जिलब्या ?   कोणी केलं हे सगळं ?"...  नात अगदी उत्साहानी पुढे , " आजी, मी नाही , मी zentangle काढलं आहे पेपर वर .... हे doodle काढलं आहे बहुतेक त्यानी ...! "  तर नातू म्हणतो, " नाही आजी, मी हा तुझा स्वेटर शिवायचा दोरा काढलाय, तो बेड वर पण सांडलाय..! "  मी सर्द ... Zentangle काय , doodle काय...माझ्या आकलनाच्या पलीकडल्या गोष्टी  ...आता कुणाला रागावू ? ....ह्या दोघांना ... का त्यांच्या आजोबांना ?    Free Expression ... Art without Boundaries ...  Art beyond boundries .....

.......तूर्तास मी mural चा प्लॅन रद्द केलाय ......

- सौ अलका कुंटे, बंगलोर 

  +९१ ८७६२३ १६३८५